Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές

Το διάβασα το καλοκαίρι, στην Κεφαλλονιά. Μονορούφι, όπως γίνεται κάθε φορά που θα ανοίξω ένα συναρπαστικό βιβλίο. Το συγκεκριμένο, το τελευταίο μυθιστόρημα του Μάνου Ελευθερίου, δεν το βρήκα συναρπαστικό επειδή μου άρεσε η γραφή του, αλλά για το θέμα του.

Η ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη, ερωμένη του κατοχικού πρωθυπουργού Ιωάννη Ράλλη, σωτήρας πολλών συλληφθέντων από τους Γερμανούς, τριάντα έξι ετών, όμορφη γυναίκα, συλλαμβάνεται στις 21 Δεκεμβρίου 1944, ώρα 5.30′ το απόγευμα, από άνδρες της πολιτοφυλακής Πατησίων. Το ίδιο βράδυ, γύρω στις μία, εκτελείται. Ήταν, ίσως, το πιο διάσημο θύμα του ΚΚΕ κατά τα Δεκεμβριανά – και οι νικητές εκμεταλλεύτηκαν την δολοφονία της, για προπαγανδιστικούς λόγους. Τόσο έντονα, που μερικά χρόνια αργότερα ο ίδιος ο Νίκος Ζαχαριάδης αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι η δολοφονία της ήταν ανοησία (στο βιβλίο, σελ. 61-2). Η Ελένη Παπαδάκη είχε ήδη περάσει στην περιοχή του μύθου.

Έρχεται τώρα ο μυθιστοριογράφος και μας λέει, όχι, η σφαίρα πέρασε ξυστά από το κεφάλι της Καλλιτέχνιδος – κι αυτή επέζησε, σε μια ζωή χωρίς επίγνωση. Και υπάρχουν δυο γηραιές κυρίες, που μπορεί να είναι αυτή: μια που ζει με τον νεαρό παιδοψυχίατρο που αφηγείται και μία με τον γέροντα γιατρό, ο οποίος ήταν τότε φοιτητής της Ιατρικής και την είχε συλλάβει, ως εκπρόσωπος του ΕΑΜ στην πολιτοφυλακή. Οι δυο γιατροί συναντιώνται και περνούν μια νύχτα ολόκληρη συζητώντας για τα περιστατικά της εποχής, αλλά και περί ανέμων και υδάτων. Επιστρέφοντας ο παιδοψυχίατρος στο σπίτι του βρίσκει τη δική του κυρία κρεμασμένη.

Αυτό είναι όλο το «μυθιστόρημα» – και παρ’ όλη τη μεγάλη μαστοριά του Ελευθερίου στις λεπτομέρειες, δε μπορεί να πει κανείς ότι είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, ως ανάπτυξη. Το ενδιαφέρον βρίσκεται αλλού: στην αναβίωση της εποχής των Δεκεμβριανών, αλλά και της Κατοχής.

Στο επίπεδο αυτό, ο συγγραφέας δουλεύει ως ακάματος ερευνητής. Καταθέσεις των εμπλεκομένων στα αστυνομικά τμήματα ή τα δικαστήρια, υπηρεσιακά έγγραφα, δημοσιεύματα εφημερίδων. Ωστόσο, όσοι δεν έχουν κάποια τριβή με την εποχή, όλα αυτά θα τα βρουν μάλλον υπερβολικά (σε δοσολογία) και βαρετά. Για μένα, ήταν από τα πιο συναρπαστικά (και πολύτιμα) συστατικά του βιβλίου!

Υπάρχει κι ένα τρίτο επίπεδο, αυτό της συνολικής ματιάς, της αποτίμησης. Του φωτισμού των περιστατικών, της ανίχνευσης των αιτίων. Σε αυτό το επίπεδο ο Ελευθερίου κινείται με τρόπο γοητευτικό, άσχετα αν η ματιά του δεν είναι αντικειμενική – αν μπορούμε να επικαλεστούμε την «αντικειμενικότητα» όταν πρόκειται για την εποχή εκείνη, που η Κόλαση είχε μετακομίσει στις γειτονιές της Αθήνας. Αλλά, πρέπει να επισημανθεί: παρ’ όλη την σημαντική πρωτογενή του έρευνα, πέφτει σε ανεξήγητα λάθη.

*

Λίγο πριν από την εκτέλεση της Καλλιτέχνιδος υπήρχαν είκοσι χωροφύλακες που περίμεναν ο ένας μετά τον άλλο τη σειρά τους για να πεθάνουν, δεδομένου ότι οι προηγούμενες επτά εκτελέσεις των συναδέλφων τους έγιναν μπρος στα μάτια τους. Ωστόσο έμειναν μαρμαρωμένοι. Κι αυτό από παλικάρια είκοσι πέντε χρόνων που έβραζε το αίμα τους’ εξάλλου, μια ολιγομελής ομάδα είχε καταλάβει το αστυνομικό τμήμα όπου υπηρετούσαν χωρίς καμιάν αντίσταση και χωρίς ν’ ανοίξει μύτη. Το ίδιο φυσικά γινόταν σε όλα τα αστυνομικά τμήματα. Παρέδιδαν τον οπλισμό τους και ακολουθούσαν τη μοίρα τους (σελ. 23)

Κάτι δεν πάει καλά εδώ. Μετά τις είκοσι Δεκεμβρίου, ο ΕΛΑΣ κατελάμβανε, λέει, τα αστυνομικά τμήματα – σαν σε προσκοπική εκδρομή;

*

Και το λέω αυτό γιατί φανερώθηκαν αργότερα ένα πλήθος πτώματα που δεν τα αναγνώρισε κανείς και κυρίως δεν τα αναζήτησε κανείς. Οι μοναχικοί άνθρωποι που λέγαμε. Ακούστηκε, ακόμα και από σοβαρούς ανθρώπους, ότι η Δεξιά ξέθαβε πτώματα ανθρώπων που έτυχε να πεθάνουν φυσιολογικά εκείνο τον καιρό, τα κακοποιούσε και τα παρουσίαζε ως θύματα των αριστερών. Πρέπει να ‘γιναν και τέτοιες αθλιότητες, αλλά, δυστυχώς, κανένας δε σκέφτηκε να ανακαλύψει μερικούς απ’ αυτούς τους δράστες, τους εκσκαφείς και βασανιστές πτωμάτων. Να καταγράψει τη μαρτυρία τους ή να τους αναζητήσει πολύ αργότερα, όταν τα πράγματα είχαν κάπως ησυχάσει (σελ. 33-4)

Το απόσπασμα αυτό μου φαίνεται κυριολεκτικά απίστευτο! Είναι γνωστό ότι δεν έγιναν, απλώς, και «τέτοιες αθλιότητες», αλλά στήθηκε μια ολόκληρη βιομηχανία προπαγάνδας γύρω από εκατοντάδες πτώματα, που υπέστησαν την κατάλληλη «επεξεργασία» και στη συνέχεια παρουσιάστηκαν ως τεκμήρια της «θηριωδίας» του ΕΑΜ. Ωστόσο, η προπαγάνδα αυτή ήταν τόσο χοντροκομμένη, που δεν είναι δυνατόν σήμερα να δεχόμαστε αδιαμαρτύρητα ότι οι Ελασίτες …γέμιζαν κουβάδες με βγαλμένα μάτια, τις μέρες του Δεκέμβρη – λες και δεν είχαν άλλη δουλειά να κάνουν!

Έπειτα, ο ισχυρισμός ότι δεν προσπάθησε κανείς να αποκαταστήσει την αλήθεια, δεν είναι ακριβής. Στα 1945 κιόλας, όταν τα γεγονότα ήταν πολύ πρόσφατα, εκδόθηκε ένα φυλλάδιο, προφανώς με τις ευλογίες ή την εντολή του ΚΚΕ, με τίτλο «Το Ελληνικό Κατύν», στο οποίο αναλύεται με «πως οργανώθηκε η συκοφαντική εκστρατεία», με μάλλον πειστικό τρόπο. Για λόγους συντομίας, δεν θα επαναλάβω εδώ το περιεχόμενο του φυλλαδίου, αφού υπάρχει ολόκληρο στο διαδίκτυο, στη διάθεση όποιου θέλει να το μελετήσει.

Όσο για το «πολύ αργότερα» – γιατί δεν αναζητήθηκαν έστω τότε οι μαρτυρίες των αυτουργών. Μα, από ποιόν; Μήπως ασχολήθηκαν τα ελληνικά πανεπιστήμια με την έρευνα της περιόδου; (Μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε να γίνεται συστηματική έρευνα – και η κλωτσοπατινάδα ανάμεσα σε αντιμαχόμενες ομάδες ερευνητών είναι απίστευτη!). Το ΚΚΕ, αποδεκατισμένο και εξουθενωμένο, σε μια διαρκή διαδικασία διασπάσεων, είχε άλλα μαλλιά να ξάνει. Κυρίως, να επιβιώσει – και να μεταφέρει στις ελληνικές συνθήκες την εκάστοτε σοβιετική εξωτερική πολιτική.

*

Μόνο για έναν έφθαναν ψιθυριστά, με θαυμασμό, με μίσος και υπονοούμενα κι ύστερα ανοιχτά και ξεδιάντροπα, οι απίστευτες ειδήσεις ότι ζούσε πραγματικά ασκητικά, ότι ήταν ταμένος στη μεγάλη υπόθεση, αλλά, παρ’ όλα αυτά, βουτηγμένος ως το λαιμό στα λάθη και στο αίμα. Θυμάμαι στη φυλακή, όταν μας έφεραν για πρώτη φορά οι δεσμοφύλακες εφημερίδες, ήταν σα να μας έλεγαν ότι το ίδιο το Κόμμα, το δικό μας Κόμμα, παρέδωσε αυτό το μυθικό πρόσωπο στον εθνικό στρατό (σελ. 134)

Αυτή είναι η αναφορά που γίνεται στον Άρη Βελουχιώτη, μέσα σ’ ένα ολόκληρο μακρινάρι γραμμένο για να αποδειχτεί ότι τα μεσαία και κατώτερα στελέχη του ΚΚΕ λειτουργούσαν ως μηχανισμός χαφιέδων για τους συντρόφους τους και ότι το Κόμμα αδιαφορούσε τελείως για την τύχη τους. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά (λέει ο συγγραφέας, μέσω του συνομιλητή του) το Κόμμα τους είχε δώσει όλους στην Ασφάλεια, ενώ παράλληλα προστάτευε τους «καραμπινάτους» συνεργάτες του κατακτητή ή τους «άθλιους μαυραγορίτες». Με άλλα λόγια, η ανώτατη ηγεσία του ΚΚΕ δεν ήταν τίποτε άλλο από τσιράκια / συνεργάτες της Ασφάλειας και των Γερμανών (σελ. 135). Έλεος…

*

Ο Μάνος Ελευθερίου δεν είναι απολογητής της νικήτριας παράταξης – ούτε κατά διάνοια. Ιδού πως περιγράφει, με αξιοθαύμαστη ενάργεια, το μετεμφυλιακό κράτος:

Στη διάρκεια των χρόνων πέθαναν οι περισσότεροι από τους στρατοδίκες που μοίραζαν σα στραγάλια τις θανατικές ποινές. Αυτοί θα έπρεπε να ερωτηθούν (…) Κανείς δεν πλήρωσε απ’ αυτούς. Ήταν, βλέπεις, ιερά πρόσωπα. Αλίμονο αν τολμούσε κάποιος να έχει την ελάχιστη ένσταση, την ελάχιστη αμφιβολία, κάποιος να ψελλίσει τη δυσαρέσκειά του, αμέσως, την ίδια νύχτα, η αστυνομία τους τον έπαιρνε με τα σώβρακα απ’ το σπίτι του και τον έχανες. Αυτό κατόρθωσαν. Ένα κράτος ρουφιάνων, όπως το είχαν κατορθώσει και οι «άλλοι»: ένα θέατρο υψηλής τέχνης της ρουφιανιάς και της απάτης (σελ. 293-4)

Ο λόγος του λοιπόν, είναι λόγος που πρέπει να ακουστεί προσεκτικά. Και οι αντιρρήσεις που σημείωσα, με αφορμή επιλεγμένα σημεία του έργου για το οποίο συζητάμε, γίνονται επειδή βρίσκω την προσέγγισή του στεγνή, αποσπασματική, λειψή: δεν ερμηνεύονται όλα, και κυρίως τα πολύπλοκα και δραματικά γεγονότα του Εμφυλίου, με μόνη την (αμφιλεγόμενη και αβέβαια) ηθική διάσταση των ανθρώπων και των πράξεών τους, πάνω στην ασφυκτικά στενάχωρη σκηνή του καλού και του κακού. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί το γεγονός ότι η γυναίκα που πέθανε δυο φορές είναι ένα βιβλίο που αξίζει (και με το παραπάνω) να διαβαστεί. Ας έχουν όμως υπόψη οι αναγνώστες ότι δε μπορεί και δεν πρέπει να είναι αυτό η μοναδική ή η κύρια πηγή τους, αν θέλουν αν κατανοήσουν τι ακριβώς συνέβη τότε.

*

Ωστόσο, ο Μάνος ελευθερίου έχει απόλυτο δίκιο όταν γράφει:

Θα το πω εκατό φορές και δυνατά και ίσως έτσι καταλάβετε: Ήταν μια εποχή παραφροσύνης. Το ευτελέστερο πράγμα ήταν η ανθρώπινη ζωή (σελ. 179)

Μόνο που η ερμηνεία αυτής της παραφροσύνης, αν δεχτούμε πως είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί, δε γίνεται με την απαιτούμενη πολύπλευρη προσέγγιση στο βιβλίο του.

*

Προτεινόμενοι σύνδεσμοι

– Τα κεφάλαια Ερμής Ι, ΙΙ, & ΙΙΙ, από το Νησί της Καλυψώς, τα οποία περιέχουν τη δική μου συμβολή στην προσπάθεια κατανόησης του Εμφυλίου 1943-49. Παρακαλώ, ας μη βγάλει κάποιος συμπεράσματα για τη δική μου οπτική – την οποία δε μπορούσα να αναλύσω σε αυτό το ποστ – αν δεν τα διαβάσει πρώτα.

– Το Ελληνικό Κατύν, από το Indymedia

– Η βιβλιοκριτική του Χρίστου Ζαρίφη, από το in2life.gr

– Η βιβλιοκριτική της «Αναγνώστριας», από το ομώνυμο μπλογκ

– Η βιβλιοκριτική της Φένιας Ριζοπούλου, από το On-Stage.gr

– Η βιβλιοκριτική του Κώστα Καλημέρη, από τον Ηριδανό

– Το σημείωμα του συνθέτη Γιώργου Ανδρέου, από το os3.gr

– Η βιβλιοκριτική του Ποθητού Μπάικα, από τη σελίδα elogos.gr

– Επιλεγμένα αποσπάσματα από κριτικές των Μανώλη Πιμπλή, Κωστή Παπαγιώργη, Στέφανου Δάνδολου, Τίνας Μανδηλαρά, Οδυσσέα Ιωάννου και Κώστα Καλημέρη.

*

Πρώτη ανάρτηση: http://tamystikatoukolpou.blogspot.com/2006/10/blog-post_115998045920863318.html

Advertisement